Dzień Kina Ukraińskiego: krótka historia 130 lat

Dzień kina ukraińskiego | Źródło: https://panorama.if.ua/2022/02/15-tsikavykh-faktiv-pro-ukrainske-kino/

12 stycznia 1996 w Kijowie drugi prezydent Ukrainy Leonid Kuczma podpisał Dekret Nr 52/96 O Dniu Kina Ukraińskiego, w którym zaleca się świętowanie tego dnia corocznie w drugą sobotę września.

W 1893 roku główny mechanik Uniwersytetu Noworosyjskiego w Odessie Josif Timczenko wynalazł i skonstruował prototyp pierwszej kamery filmowej i projektora filmowego. Wtedy też stworzył pierwsze na świecie zdjęcia filmowe – zarejestrował jeźdźców i oszczepników. Historia ukraińskiego kinematografu rozpoczęła się we wrześniu 1896 roku w Charkowie. Fotograf Alfred Fedecki nagrał kilka krótkometrażowych materiałów dokumentalnych. W grudniu w teatrze operowym w Charkowie urządził pierwszy publiczny seans filmowy w Imperium Rosyjskim. Rok 1930 został upamiętniony pokazem pierwszego filmu dźwiękowego Symfonia Donbasu w reżyserii Wiertowa.

Z przedrewolucyjnym kinem w Ukrainie jest związana twórczość wielu popularnych aktorów. Królową ekranu tych czasów była Wiera Chołodna, która urodziła się w Połtawie i występowała wiele razy w Odessie. W 1922 roku założono Ogólnoukraiński Zarząd Filmowo-Fotograficzny, któremu udało się zreorganizować przedsiębiorstwa filmowe w Odessie i Jałcie, a w 1928 roku uruchomić kijowską fabrykę filmową (przyszłą Kijowską Wytwórnię Filmową im. A. Dowżenki).

W końcu lat 20. szczególną rolę w formowaniu się ukraińskiej kinematografii odegrały filmy Dowżenki Zwenigora (1928), Arsenał (1929), Ziemia (1930). W 1958 roku na Wystawie Światowej w Brukseli według 117 wybitnych krytyków i filmoznawców z 26 krajów świata film Ziemia znalazł się wśród 12 najlepszych obrazów wszechczasów. W 1930 roku w Ukrainie pojawiła się pierwsza udźwiękowiona produkcja – film dokumentalny Dzigi Wiertowa Symfonia Donbasu, a w następnym roku widzowie usłyszeli głosy aktorów w filmie fabularnym A. Sołowjowa Front. 

U schyłku lat 30. totalny terror w ZSRR łączy się z koniunkturalnym powrotem do tematyki narodowo-historycznej. Pojawiły się filmy Szczors (1939) Aleksandra Dowżenki i Bohdan Chmielnicki (1941) Igora Sawczenki. Kino ukraińskie czasów drugiej wojny światowej zostało częściowo ewakuowane na wschód i głównie podporządkowane ideologicznym celom okresu wojennego. Jednakże powstały też wtedy prawdziwe arcydzieła kina – film Tęcza Marka Donskiego według scenariusza Wandy Wasilewskiej, który przedstawia tragedię okupowanej przez faszystów ukraińskiej wioski. Film zdobył szereg międzynarodowych nagród. Ponadto w filmach lat wojennych zgodnie z zarządzeniem „wodza” promowano ideę szybkiego i łatwego zwycięstwa nad faszyzmem.

Chociaż filmy ukraińskie z lat 1945–1953 były ograniczone sztywnymi regułami realizmu socjalistycznego, ich ogromną wartość stanowi wysoki poziom gry aktorskiej i profesjonalna praca operatorów filmowych. Na ekranie w tym czasie pojawiają się: Michaił Romanow, Ambroży Buczma, Dmitrij Milutenko, młody Siergiej Bondarczuk. Ukraiński kinematograf lat 60.–70. zapisał się nazwiskami światowego formatu: reżyserzy Siergiej Paradżanow, Jurij Ilienko, Leonid Osyka, Nikolaj Maszczenko, aktorzy Iwan Mikołajczuk, Jurij Szumski, Gnat Jura, Konstantin Stiepankow, Nikołaj Grińko, Bohdan Stupka. Pojawiły się wówczas realizacje Cienie zapomnianych przodków Siergieja Paradżanowa (1964), Studnia dla spragnionych Jurija Ilienki (1965), Kamienny krzyż Leonida Osyki (1968), Wierność Piotra Todorowskiego (1965).

Bez względu na biurokrację ukraińskiego procesu filmowego w czasach breżniewowskiej reakcji 1970–1980 pojawia się szereg filmów, stworzonych przez silne artystyczne osobowości. Na progu zastoju Leonid Bykow kręci Tylko starcy idą w bój (1972), a w 1983 Roman Bałajan – Lot przez sen i jawę. Ukraińskie wytwórnie zrealizowały także obrazy, które zdobyły dużą popularność w całym ZSRR: D'Artagnan i trzej muszkieterowie, Przygody Elektronika, Gdzie jest czarny kot?, Zielona furgonetka, Czarodzieje, Samotna pozna pana…. Na przełomie wieków wielu ukraińskich aktorów grało w zagranicznych filmach. Ogromny sukces odniósł film polskiego reżysera Jerzego Hoffmana Ogniem i mieczem, w którym występował ukraiński aktor Bohdan Stupka. Do niego należą też role w serialu historycznym Czarna rada Nikołaja Zasiejewa-Rudenki (2000) i w filmie Jurija Ilienki Modlitwa za hetmana Mazepę (2001). Historyczna tematyka była przewodnią także w twórczości reżysera Ołesia Janczuka. Na przestrzeni lat 90. i pierwszej połowy lat 2000. stworzył takie filmy, jak Głód-33 (1991) o tragicznym losie ukraińskiej rodziny okresu Hołodomoru, Atentat – jesienne zabójstwo w Monachium (1995), Niepokonany (2000), Żelazna sotnia (2004).

Ostatnie lata przyniosły nowe pokolenie filmowców w ukraińskiej kinematografii. W 2001 roku początkujący reżyser Taras Tomenko wygrał w sekcji Panorama na Festiwalu Filmowym w Berlinie. W 2003 roku, już w głównym konkursie, Srebrnym Niedźwiedziem został uhonorowany film ukraińskiego animatora Stepana Kowala – Jechał tramwaj nr 9. W 2003 roku film Mamaj Ołesia Sanina po raz pierwszy reprezentował Ukrainę w oscarowym wyścigu. W 2005 roku produkcja Wędrowcy młodego ukraińskiego reżysera Igora Strembickiego zdobyła Złotą Palmę za film krótkometrażowy. W 2016 wyszło 30 ukraińskich filmów – to pierwszy rekord, który został prześcignięty w tym roku o 5 filmów. Dla porównania w 2013 roku wyszło tylko 12 filmów, a w 2011 tylko jeden.