Węże - od uderzenia pioruna, ptaki - na miłość. Jak i dlaczego Białorusini dekorowali swoje domy?

Dekoracje architektoniczne na zewnątrz. Zdjęcie: budzma.org

Od momentu wyboru miejsca na budowę domu, aż po sposób komunikacji z duchami domu, człowiek przechodził przez wiele różnych rytuałów. Wiele z nich zostało uregulowanych: zasady budowlane, orientacja budowlana, porządek wewnętrzny. Jednak zewnętrzna dekoracja architektoniczna częściowo zależała przede wszystkim od właścicieli.

PALATNO opowiada o tym, jak i dlaczego Białorusini dekorowali swoje domy.

Od rzeźbienia do dekoracji

Najwcześniejsze wzmianki o architektonicznej rzeźbie na terenie Białorusi datowane są na XI-XII wiek. Odrębne zabytki można znaleźć w drewnianej architekturze Mińsku, Witebska, Połocka i innych białoruskich miast. Były to podstawowe wycięcia na końcach drzwi i panelach.

Drewniane elementy dekoracyjne w tradycyjnej architekturze pojawiły się około XIX wieku. Na początku głównie w miastach i miasteczkach, później zaczęły się pojawiać także w kulturze wiejskiej. Brak elementów ozdobnych nie był przypadkowy - przez długi czas białoruskie chaty przeważnie były kurne, czyli nie posiadały kominów i opalane były „na czarno”.

Tradycyjna dekoracja jest bardzo zróżnicowana zarówno w różnych częściach kraju, tak i w sąsiednich regionach. Zwraca na to uwagę badacz Eugeniusz Małek, który wskazuje na różnice w rzeźbie między zachodnim Polesiem a południowo-wschodnią Białorusią: na zachodzie dekoracje są prostsze, liniowe, a na wschodzie bardziej różnorodne i składają się z wielu elementów. Co więcej, ta tendencja zauważalna jest nie tylko w dekoracji architektonicznej, ale także w tkactwie, ornamentyce i nawet w systemie gospodarowania budowlami.

Tradycyjne budynki wiejskiej ulicy w centralnym i zachodnim Polesiu. Zdjęcie: budzma.org

Rys. 7.3. Poleskie ręczniki (okręg Iwanauski, obwód Brzeski, początek-połowa XX w.) Zdjęcie: budzma.org

Rys. 7.4. Pasożskie ręczniki (okręg Homelski, początek XX w.- 1930 r.) Zdjęcie: budzma.org

Dekoracje były wykonywane z drewna. Ich rodzaj zależał od zamożności rodziny lub umiejętności gospodarza. Istnieją teorie, że starożytnym „prototypem” współczesnego węzła mógł być autentyczny włos zwierzęcia, odgrywający rolę magicznego amuletu.

Współczesna dekoracja pełni głównie funkcję ozdobną. Rzemieślnicy powtarzają tradycyjne motywy, ale ich pierwotne znaczenie jest utracone. Etnografowie XIX i początku XX wieku nadal rozumieją głębokie symboliczne znaczenie elementów - przypisywali im symboliczne i magiczne funkcje, takie jak ochrona, przyciąganie dobra, odpędzanie zła. Niestety, dzisiaj o większości znaczeń można się tylko domyślać.

Dom jako centrum wszechświata

Dom to mała kopia wszechświata i samego człowieka.

W mitologicznym światopoglądzie człowieka wszechświat dzielił się na poziome (swoje i obce przestrzenie) i pionowe (ziemskie i niebiańskie) poziomy. Podstawa i fundament domu postrzegane były jako niższy, „ziemski” świat. Strachy i skarby były postrzegane jako wyższy, „niebiański” poziom.

Niebo symbolizowane było przez chmury, a nad nimi była „niebieska otchłań”, z której spadał deszcz - stąd tradycja ozdabiania okapów dachu bujnymi ornamentami. Powierzchnia ściany domu była związana z „ziemskim". Dlatego dominują tu ozdoby z motywami roślinnymi i zwierzęcym.

Przykłady tradycyjnych ozdobień. Zdjęcia: Budzma.org

Podobnie jak człowiek, dom symbolizował model głowy: twarz odpowiadała „ziemnej” części domu, usta - drzwi, oczy - okna, powieki, brwi - daszek, czoło - fronton, włosy - strzechę, dach - wierzch głowy.

„Powiem wam taki sen. Śniło mi się, że tata najpierw wychodzi i zdziera ze mnie całą skórę do pasa. A ja siedzę, przykryta jakimś prześcieradłem, i ona nigdzie się nie dotykała do mnie. A tu przyszła ta Matrona i mówi: „Krzycz przed Bogiem i całuj ziemię! Wtedy nie będzie rwać skóry, a tak wszystko rozszarpie!” No, wszystkim opowiadałam, ale nikt mojego snu nie rozszyfrował. A potem przez pewien czas wznieciła się burza i połowę domu u nas zerwało. Wszystko zabrało: i dach, i ściany, a jedną część - werandę - rzuciło tutaj, a drugą - aż za drogę zaniósł. Tylko stodoła została" (wieś Sho, rejon Hłęboki).

Dom symbolizował również samo życie. Gdy człowiek umiera, już niczego nie widzi i nie słyszy, dlatego sen o domu bez drzwi i okien jest analogiczny do otrzymania ostrzeżenia o śmierci:

„(...) Moja mama, gdy wróciłam z miasta, w którym pracowałam, powiedziała: „Pewnie wkrótce umrę". „No, mama, no co ty, masz 51 lat!” (A 3 lata wcześniej zmarł tata). Mówi [mama]: „Tata mi zbudował taki ciasny domek, bez okien, bez niczego. No, taki, taki ciasny". „No, mama, no nie może być!” Przyśniło się jej, we śnie. A potem nagle źle się poczuła, odwieźli ją do szpitala. I wszystko [umarła]” (wieś Luta, rejon Brześciu).

Jednak ozdabianie gospodarczych budynków (klatek dla zwierząt, stodół, spichlerzy) było znane bardzo rzadko. Najczęściej występowało w formie daszków na frontonie lub w dekoracji tkanin na drzwiach.

Co ozdabiano?

Najbardziej wyrazistym i „bogatym” w architektonicznej dekoracji regionem są uważane Polesie Nadnidziańskie i Wschodnie Polesie. To właśnie tam rozwinięta była dekoracyjna rzeźba gzymsów, listew i daszków, bram dworskich, ganek domów.

Na Połesiu, Polesiu Nadbużańskim, w Centralnej Białorusi preferowano ozdabianie głównego fasady domu (gzyms, listwy, fronton, narożniki ściany). Natomiast Zachodnie Polesie wyróżnia się szczególną uwagą do ozdabiania frontonów.

Ozdabiane domy Zachodniego Polesia. Zdjęcia: Budzma.org

„Wilczaki” – to zakończenie dwuspadowego dachu, miejsce złączenia krokwi. Uważa się, że w przeszłości pełniła magiczną funkcję ochrony domu i mogła być ozdabiana prawdziwymi włosami koni lub krów jako ochrona przed złymi siłami.

Dekoracja miała symetryczny kształt, najczęściej odpowiadała motywom zwierzęcym - rogi, figurki ptaków, zwierząt. Powszechnie stosowana była w formie podwójnych, stylizowanych koni. W XX wieku pojedyncze wilczaki stały się bardziej powszechne.

„Szczyt” (fronton) - duży trójkątny (lub trapezoidalny) płaski obszar nad fasadą budynku. Popularna dekoracja to prosty (pionowy, poziomy), geometryczny („kwadrat”, „romb”, „jodła”), a także kombinowane gzymsy (okładziny cienkimi deskami), nakładki z geometrycznym ornamentem i malowaniem.

Przykłady tradycyjnych ozdobień. Zdjęcia: Budzma.org 

Utożsamienie frontonu z niebem spowodowało obecność symboliki solarnego charakteru.(solarna symbolika-to symbolika związana ze słońcem, wykorzystywali ją najczęściej w pogańskiej kulturze) w Popularne motywy to obecność słońca z promieniami, kolei, gwiazdek, rombów. Słońce mogło nawet być namalowane po prostu farbą, wyrażone przez półokrągłą nakładkę lub okrągłe okno.

„Lisztwy” - nakładane ozdobne deski wokół otworów okiennych. Często ozdabiano je razem z akantami, tworząc swoisty dekoracyjny pas.

Dekoracja lisztew była bardzo zróżnicowana na całym obszarze Białorusi. Duża różnorodność wyróżnia dekoracje na Zachodnim Polesiu.

Występują motywy geometryczne, abstrakcyjne, roślinne, a także elementy symboliki sowieckiej. Powszechne są elementy w kształcie rombu, strzały w kształcie rombu. Symetryczne, ozdabiane koronami, ptakami, wężami czy nawet smokami.

„Akanicy” (okiennice) - drewniane nakładki na okna, pełniące funkcję dekoracyjną i ochronną dla domu. W otwartym stanie akanty wypełniały przestrzeń między oknami, tworząc jednolity dekoracyjny pas.

Co oznaczają te wzory?

Popularnym motywem jest wizerunek konia. Oprócz niezwykłej roli w gospodarstwie koń jest związany z kultem przodków i kultem solarnym. Na przykład zwyczaj przybijania znalezionego podkowa do progu lub nad drzwiami miał „ochronne” znaczenie-granicę między światem swoim a obcym.

Często w dekoracjach pojawiały się ptaki. Najbardziej archaiczne i powszechne symbole to kaczka (symbol dobrobytu), sroka (symbol początku nowego dnia, wschodu słońca, zniknięcia złych sił) i inne. Para ptaków symbolizowała szczęście rodzinne. Jak zauważył M. M. Nikołski:

„...na pierwszym miejscu prawie wszędzie jest wróbel, o którym nie trzeba dużo mówić: wróbel uważany jest za ptaka, który swoim ćwierkaniem odpędza złe siły i ogólnie ma zdolność ochrony przed wszelkim złem...".

Ptaki w dekoracji siedzą w gniazdach, stoją, ale prawie zawsze są zwrócone głowami ku sobie. Jako element między ptakami można spotkać drzewo, kwiat, wazon lub symbol słońca.

Rys. 6.56 Słupowy Ganek (m. Homel, ul. Paryżskaj Kamunny, 9, 1880 r.)

Rys. 6.57 Słupowy Ganek (m. Homel, ul. Bielaruskaja, 13, 1902 r. Ganek został zburzony w 2005 r.)

Zdjęcia: Budzma. Org

Dekoracyjne motywy węża miały funkcję ochronną i były szanowane przez Białorusinów, nazywali go „gospodarzem, domownikiem, strażnikiem”. Wizerunki węży umieszczały się na szczycie lisztew, aby chronić dom przed uderzeniami piorunów. Symbole słoneczne, od prostego koła-słońca po wielopłatkowe kwiaty i krzyże, zdobiły frontoń, wejścia, ganki i lisztwy.

Kołyszące się symbole słońca to czterolistne zamknięte i ostrołukowe rozety, którymi ozdabiano frontoń, wejścia, lisztwy. Krzyż jako symbol ognia i słońca był znany na Białorusi już w czasach pogańskich. W ludowych wierzeniach ogień uważano za oczyszczającą siłę przed szkodliwymi duchami.

Geometria rombu, interpretowana jako symbol jedności chleba, rodziny i życia, była również popularna w dekoracjach. Romby były nazywane symbolem obfitości i bogactwa. Elementy dekoracyjne zawierały także informacje, najczęściej na froncie, takie jak data budowy domu, inicjały.