„Babilońska mieszanka językowa”. Jak na Białorusi cztery języki stały się państwowymi

Sowiecka Białoruś uznawała cztery języki urzędowe: białoruski, polski, jidysz i rosyjski. Zdjęcie: www.budzma.org. 

Cztery języki państwowe – jak to się stało?

W latach dwudziestych XX wieku kierownictwo sowieckiej Białorusi ustanowiło na szczeblu państwowym cztery języki: białoruski, jidysz, polski i rosyjski. Po traktacie pokojowym w Rydze Białoruś Radziecka z czterema językami urzędowymi reprezentowała sześć okręgów obwodu mińskiego. Następnie Janka Kupała napisał: „Dali nam sześć powiatów – dziękujemy za to ” .

Jednak przez krótki czas te sześć hrabstw nie istniało oddzielnie. W 1924 r. RFSRR oddała część terytoriów zamieszkanych głównie przez białorusinów Białorusi Radzieckiej, a jej terytorium prawie się podwoiło - będzie to nazywane pierwszą ekspansją. Drugi wybuch nastąpił dwa lata później, w 1926 r.: obwód homelski powrócił do sowieckiej Białorusi.

Dlaczego tak się stało, że języki te zakorzeniły się na ziemiach białoruskich? Język polski pojawił się i rozpowszechnił za sprawą zjednoczonego państwa — Rzeczypospolitej Obojga Narodów (dokumentacja państwowa prowadzona była w języku polskim pod koniec XVII w.). Język rosyjski został narzucony na ziemie białoruskie po podziałach Rzeczypospolitej i powstaniach w XIX w. Szczególną siłę rusyfikacja zyskała po powstaniu Kastusa Kalinowskiego. I oczywiście Żydzi mówili w jidysz: pod koniec XVIII w., po dekrecie Katarzyny II, pojawiła się granica osadnictwa - pozwolono Żydom zamieszkiwać na ograniczonym terytorium, które obejmowało ziemie białoruskie.

Białoruski – dla większości , na liście język polski, rosyjski i jidysz

A co z językami? Czterojęzyczność została oficjalnie ustanowiona w Deklaracji ZSRR na rok 1920 – państwo, które istniało zaledwie cztery lata, a na jego miejscu pojawiła się BSRR i „umarła” dopiero w 1991 roku. Później, w 1921 r., odbyło się drugie posiedzenie Komitetu Centralnego ZSRR, podczas którego potwierdzono państwowość czterech języków, zaznaczono jednak, że dominować będzie białoruski:

Powszechny spis ludności przeprowadzony przez władze sowieckie w 1926 roku świadczy o używaniu wielu języków na terenach białoruskich. W tym czasie radziecka Białoruś liczyła prawie pięć milionów mieszkańców. Większość z nich jako swój język ojczysty wskazała białoruski, na drugim miejscu rosyjski, na trzecim jidysz, a na czwartym polski.

W Konstytucji BSRR z 1927 r. po raz pierwszy zauważono, że zapewnione jest prawo do równego używania języka białoruskiego, jidysz, rosyjskiego i polskiego. Jednocześnie uznano, że język białoruski jest preferowany w komunikacji między instytucjami i organizacjami państwowymi, zawodowymi i publicznymi.

A akty ustawodawcze były publikowane w czterech językach. Nawiasem mówiąc, w herbie BSRR widniał się napis „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się” nie tylko w języku białoruskim, ale także w języku jidysz, polskim i rosyjskim.

Dlaczego „wyrzucono” język polski i jidysz?

W latach Wielkiego Terroru sytuacja z językami zaczęła się zmieniać. W Konstytucji z 1937 r. cztery języki zostały uznane za języki państwowe. Od 1937 r. Czekiści rozpoczęli akcje narodowe — akcje masowe przeciwko Polakom, Litwinom, Estończykom, Niemcom i wielu innym narodowościom zamieszkującym terytorium Związku Radzieckiego.

Szczyt działań przeciwko Polakom przypadł na lata 1937-1938. Czekiści skazali dziesiątki tysięcy Polaków za rzekome szpiegostwo. Oprócz aresztowań, Polaków deportowano masowo na teren współczesnego Kazachstanu i na Syberię.

W tym samym czasie NKWD przeprowadziło akcję polską. Uważano, że Polacy prowadzili na terytorium ZSRR działalność antyradziecką i szpiegowską. W ciągu półtorarocznej akcji aresztowano około 150 000 osób, ponad 111 000 rozstrzelano, a tysiące kolejnych spędziło lata w obozach. W związku z tym język polski przestał być uważany za język państwowy w BSRR, gdzie Czekiści znaleźli dziesiątki tysięcy polskich „wrogów ludu”.

Podobnie wyglądała sytuacja z Żydami. W latach dwudziestych na terenie sowieckiej Białorusi żyło kilkaset tysięcy Żydów, którzy posługiwali się jidysz w życiu codziennym, polityce, edukacji i nauce. Nie zapobiegło to jednak szerzeniu się antysemityzmu, który rząd radziecki uważał za relikt jedynie Imperium Rosyjskiego.  Choć wyraźnie antysemityzm w ZSRR ujawnił się dopiero po drugiej wojnie światowej (ponieważ konieczne było pokazanie światu alternatywy dla nazistowskiego i antysemickiego reżimu Hitlera), w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku Żydzi byli aktywnie prześladowani przez czekistów. W czasie działań ogólnonarodowych ludność żydowska ucierpiała, była także oskarżana o szpiegostwo i działalność antyradziecką.

W ogóle na początku stworzono warunki dla współistnienia czterech języków na sowieckiej Białorusi. Na przykład spotkania polityczne były prowadzone w języku jidysz, gdy większość uczestników stanowili Żydzi: spotkanie można było nawet przerwać, jeśli któryś z mówców nie podjął rozmowy w jidysz. Język rosyjski używany był także w codziennej komunikacji, służył do korespondencji organów BSRR z innymi republikami. Polscy badacze są pewni, że oficjalne władze sowieckie nie zrobili język polski państwowym bez celu. Za pomocą języka polskiego sprawdzano szereg decyzji na terytoriach i narodach, które można było później przetestować w Polsce.

Białorusyfikacja rozpoczęła się w latach dwudziestych XX wieku, po tym, jak białoruski stał się jednym z języków państwowych i otrzymał dominującą rolę. W Borysowie i Bobrujsku zorganizowano kursy dla nauczycieli języka białoruskiego, zaczęto wydawać literaturę w języku białoruskim (w tym literaturę dla dzieci) i otwarto Akademię Nauk. Okres ten nie trwał długo – w trakcie realizacji był wielokrotnie krytykowany, ale zdecydowanie wpłynął na odrodzenie Białorusi. Całkowicie stłumili białorusyfikacje represji w latach trzydziestych XX wieku, niszcząc ogromną warstwę białoruskiej kultury.